ایمنی در آزمایشگاه و نکاتی که همه دانشجویان باید بدانند

انواع مختلفی از آزمایشگاه‌ها وجود دارند که با توجه به اهداف مختلف تاسیس شده‌اند. هر دانشجویی حداقل یک بار در طول دوران دانشگاه، فعالیت آزمایشگاهی را تجربه می‌کند. آزمایشگاه‌ها بنا به نوع ماهیت‌شان، خطرات متفاوتی می‌توانند داشته باشند اما رعایت کردن یک سری اصول ایمنی در آزمایشگاه ‌ها، یکسان است و رعایت‌کردن آن برای همه افراد لازم و ضروری است.

چرا باید ایمنی در آزمایشگاه را رعایت کنیم؟

یک دلیل ساده، واضح و البته پراهمیت این است که ما ایمنی را رعایت می‌کنیم تا سالم بمانیم. دلیل دیگر آن، ارزان بودن رعایت ایمنی است زیرا روی دادن حادثه و بالطبع آن آسیب به تجهیزات و نیروی انسانی، هزینه سنگینی بر دوش سیستم و فرد وارد می‌کند. دلیل دیگر آن، حفظ محیط زیست است. وقتی که ما طریقه صحیح مصرف و دفع مواد شیمیایی را بدانیم و رعایت کنیم به حفظ محیط زیست کمک کرده‌ایم.

نکات مهم ایمنی در آزمایشگاه

نکات بسیاری در مورد ایمنی آزمایشگاه وجود دارند. هر کسی که در آزمایشگاه مشغول به فعالیت می‌شود باید اطلاعات لازم را کسب نماید. در این بخش به بررسی نکات ایمنی در محیط آزمایشگاه می‌پردازیم.

استفاده از تجهیزات حفاظت فردی

• حتما روپوش بپوشید. بدون روپوش شما اجازه حضور در آزمایشگاه را ندارید. روپوش از آلودگی لباس‌های شما جلوگیری می‌کند.
• محل تجهیزات ایمنی شامل چشم‌شوی و دوش اضطراری را حتما یاد بگیرید. علاوه بر این، دانستن محل قرارگیری کپسول‌های آتش نشانی، در خروجی اضطراری و تلفن اضطراری لازم و ضروری است.
• قبل از انجام آزمایش، وسایل حفاظت فردی موردنیاز مانند ماسک، عینک حفاظتی، دستکش را بپوشید. از سایر تجهیزات حفاظت فردی می‌توانید بنا به نوع ماهیت خطر موجود در آزمایشات موردنظر استفاده کنید.
• دقت کنید که گاهی لازم است که حتما دو لایه دستکش بپوشید تا از نفوذ مواد شیمیایی به داخل پوست جلوگیری کنید.
• دستکش‌های چرمی و لاستیکی برای حمل و جابجایی مواد داغ و مواد شیمیایی خطرناک استفاده می‌شوند.
• دستکش‌های جراحی( لاتکس) هنگام کار با خون و یا دیگر مواد خطرناک استفاده می‌گردند.
• دستکش‌های یکبارمصرف معمولی هیچ‌گونه حفاظتی در برابر مواد شیمیایی ندارند و باید فقط در مواقع اضطراری و در نبود دستکش‌های دیگر استفاده شوند.

برای آشنایی با تأمین کنندگان وسایل حفاظت فردی و تجهیزات ایمنی در نمایشگاه مجازی باما HSE روی این لینک کلیک کنید.

• حتما دقت کنید که نمی‌توانید دستکش‌های لاتکس و یا یکبارمصرف را بشوئید و دوباره استفاده کنید چون از کیفیت آن‌ها کاسته می‌شود.
• هنگام کار با مواد شیمیایی خطرناک، سوزاننده، خورنده، مواد بیولوژیکی حتما باید از عینک و یا محافظ چشم و صورت استفاده کنید. علاوه بر آن، اگر هنگام انجام فعالیتی احتمال پاشش مواد را می‌دهید حتما باید از محافظ‌های چشم و صورت استفاده نمایید.
• بنا به ماهیت فعالیت موردنظرتان، اگر از مواد شیمیایی خطرناک و یا مواد بیولوژیکی استفاده می‌کنید، می‌توانید از پیش‌بندهای پلاستیکی یکبارمصرف غیرقابل نفوذ به مایعات استفاده کنید.
• اگر در حین انجام آزمایش، احتمال ریخته‌شدن مواد شیمیایی خطرناک را می‌دهید، باید روکش پلاستیکی کفش غیرقابل نفوذ به مایعات را نیز استفاده کنید.
• هرگز نباید از کفش‌های پارچه‌ای در محیط آزمایشگاه استفاده کنید زیرا مواد شیمیایی و آلودگی‌ها را به خود جذب می‌کند.
• قبل از استفاده از تجهیزات حفاظت فردی، از سالم‌بودن این تحهیزات اطمینان حاصل نمایید.
• ممنوعیت خوردن و آشامیدن در محیط آزمایشگاه:
• از خوردن و آشامیدن در محیط آزمایشگاه اجتناب کنید. حتی جویدن آدامس نیز ممنوع است.
• همان‌طور که می‌دانید استعمال دخانیات در محیط آزمایشگاه ممنوع است.
• دقت کنید که قرار دادن مواد غذایی در یخچال آزمایشگاه کنار مواد شیمیایی ممنوع است.

نکات ایمنی کار با مواد شیمیایی

• قبل از انجام آزمایش، حتما اطلاعات کامل و کافی در مورد نحوه انجام آن آزمایش را کسب نمایید.
• حتما می‌دانید که هرگونه شوخی بی‌مورد در محیط آزمایشگاه ممنوع است چون می‌تواند باعث به‌وجودآمدن حوادث خطرناکی گردد.
• قبل از انجام آزمایش موردنظر، تمام وسایل موردنیاز آن را آماده کنید. اگر نیاز به کارکردن در زیر هود را دارید حتما وسایل آزمایش را به زیر هود انتقال دهید.
• با صبر و حوصله، در آزمایشگاه کار کنید. با عجله کار کردن با ماهیت کار آزمایشگاهی منافات دارد.
• دقت لازم و کافی را در حین انجام آزمایش داشته باشید. رعایت احتیاط در کار کردن با مواد شیمیایی ضرروی است.
• سعی کنید که برچسب‌های ظروف مواد شیمیایی را به طور دقیق بخوانید و با علائم هشداردهنده آن ماده آشنا شوید.
• دقت نمایید که برای برداشتن محلول مواد شیمیایی باید از پیپت‌های سرپوش پلاستیکی( معروف به پوار) و یا سمپلر استفاده کنید.
• حتما بعد از برداشتن مقدار مواد شیمیایی موردنظر، ظروف اصلی را به جای اصلی خود برگردانید.
• از بوئیدن مواد شیمیایی اجتناب کنید زیرا بخارات خطرناک آن‌ها وارد بدن شما می‌شود و ممکن است باعث ایجاد عوارض گردد. برای مثال ماده شیمیایی فرمالین آن‌چنان دارای بوی قوی است که در صورت رعایت نکردن ایمنی، حتما شما را دچار عوارضی مثل سردرد شدید، تنگی نفس، سرفه و…می‌کند.

برای آشنایی با تأمین‌کنندگان تجهیزات ایمنی و بهداشت در شرایط اضطراری اینجا را کلیک کنید.

• در حین انجام آزمایش، لیبل‌گذاری ظروف یادتان نرود. لیبل‌گذاری یکی از موارد خیلی مهم در انجام آزمایشات است. بارها در آزمایشگاه پیش آمده است که دانشجویی لیبل‌گذاری یک ماده خطرناک را فراموش کرده است و دانشجویی دیگر بدون اطلاع از ماهیت آن ماده خطرناک، به آن دست زده است و باعث  بروز حوادث ناگوار شده است.
• حتما بعد از اتمام آزمایش، همه وسایل مورد استفاده را تمیز بشوئید و در سرجای خود قرار دهید.
• هرگز از وسایل و تجهیزات خراب و یا شکسته استفاده نکنید چون باعث ایجاد حوادث جدی می‌گردند.
• هرگز در وسط آزمایش، آن را ترک نکنید و به عبارتی آن را نیمه کاره رها نکنید. حتما آن را به اتمام برسانید و اگر ماهیت آزمایش طوری است که در یک زمان خاص تمام نمی‌شود و پروسه زمانبری دارد حتما قبل از خروج، توضیحاتی شامل نام آزمایش، نام آزمایشگر، شماره تلفن، مواد در حال واکنش و سایر اطلاعات لازم را یادداشت کنید و در دسترس و در معرض دید قرار دهید.
• مواد خطرناک و محلول‌های شیمیایی را نباید در سطل زباله و یا در فاضلاب دور بریزید. این مواد شیمیایی خطرناک باید به نحو مناسبی جمع‌آوری گردند و سپس دفع گردند.
• بعد از هرگونه استفاده از وسایل تیز و برنده و یا آلوده به مواد بیولوژیکی، آن‌ها را در محفظه محکمی به نام safety box بیاندازید.
• خطرات آزمایشگاهی را بی‌اهمیت و دست‌کم نگیرید. به طور مثال اگر بر روی یک ظرف حلالی، علامت خطر اشتعال پذیری به چشم می‌خورد حتما باید آن ماده را از گرما و شعله دور نگه دارید.
• سعی کنید که از مواد شیمیایی با سمیت کمتر در آزمایشات استفاده کنید. برای مثال شما می‌توانید به جای حلال خطرناک دی سولفید کربن، از حلال استون که سمیت کمتری دارد استفاده کنید.

نکات عمومی ایمنی در آزمایشگاه

• اگر حادثه، آسیب و یا شرایط ضروری در آزمایشگاه پیش آمد حتما به کارشناس آزمایشگاه و مسئول مربوطه اطلاع دهید.
• سعی کنید که در ساعات خلوت روز شروع به انجام آزمایش نکنید زیرا در صورت نیاز بتوانید از کمک سایر افراد نیز استفاده کنید.
• دقت کنید که از بردن روپوش آزمایشگاه و وسایل مورد استفاده نظیر دفترچه یادداشت، خودکار و سایر وسایل به خانه جلوگیری کنید زیرا ممکن است آلوده به مواد شیمیایی باشند.
• حواستان باشد که از تماس دست‌ها با صورت، چشم و بینی خودداری نمایید.
• از گذاشتن خودکار و مداد در دهان و …..خودداری کنید.
• دقت کنید که میز و محل آزمایش را به خوبی تمیز نمایید تا از آلودگی مواد شیمیایی عاری شود، زیرا ممکن است بعد از شما دانشجوی دیگری در آن محل اقدام به انجام آزمایش نماید و با موادشیمیایی باقی مانده، تماس پیدا کند.
• روش صحیح شستشوی دست را یاد بگیرید و هر بار قبل از آزمایش و بعد از اتمام آزمایش، دستان خود را مرتب و به-طور صحیح بشویید. علاوه برآن، اگر به صورت اتفاقی، دستانتان با خون، مایعات بدن، بافت‌ها و یا مواد شیمیایی خطرناک تماس پیدا کرد فورا دستان خود را ضدعفونی کنید و سپس تمیز بشویید.
• هرگز با استفاده از دست اقدام به برداشتن تکه‌های شکسته نکنید. از پنس استفاده کنید و آن‌ها را داخل safety box بیاندازید.

تجربیات دانشجویان از رخ دادن حادثه و رعایت نکردن نکات ایمنی در آزمایشگاه

برخی اشکالات ساده در آزمایشگاه وجود دارند که شاید به آن‌ها زیاد توجه نشود اما همین اشکالات ساده می‌تواند موجب بروز اتفاقات ناگواری گردد. در اینجا به تجربیات چند نفر از دانشجویان کارشناسی ارشد بهداشت حرفه‌ای که که در آزمایشگاه عوامل شیمیایی به انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی مشغول بودند اشاره می‌شود.

نکته ایمنی برداشتن ظرف داغ یا جمع‌آوری خورده شیشه‌ها

نگار بشر داغ را با دست برداشت، او به علت داغی بیش از حد نتوانست آن‌ را نگه دارد، بشر از دستش رها شد و شکست. تکه‌های بشر در همه جای آزمایشگاه پراکنده شدند. نگار با عجله شروع به جمع‌کردن تکه‌های شیشه از روی زمین کرد ولی او برای برداشتن تکه های شکسته شده از پنس استفاده نکرد. در حین جمع‌آوری، یکی از تکه‌های شیشه به دستش فرو رفت و موجب آسیب‌دیدگی گردید. او به دلیل آسیب دیدگی و پانسمان جراحتش، تا چند روز قادر به انجام فعالیت‌های موردنظرش نبود.

عجله در آزمایشگاه

یوسف با عجله می‌خواست کارش را تا آخر وقت تمام کند و همین عجول بودنش باعث شد که پایش به سیم دستگاه گیر کند و به زمین بیافتد. علاوه بر آن، ظرف حاوی ماده شیمیایی فرمالین از دستش رها گردید، به زمین افتاد و شکست. فرمالین به خاطر بوی تند و داشتن سمیت بالا موجب ایجاد سرفه‌های شدید در یوسف گردید و وی تا چند روز بعد علائم مسمومیت را داشت. علاوه برآن، به دلیل افتادن روی زمین، دچار جراحت‌های جزئی در ناحی دست و پا گردید و نیاز به چند روز استراحت پیدا کرد.

مسمومیت ناشی از استنشاق بخارات سمی

علی برای کار با ماده شیمیایی دی سولفید کربن، باید از هود آزمایشگاهی استفاده می‌کرد که به نکات ایمنی توجه نکرد. بخارات و بوی شدید دی سولفید کربن باعث مسمومیت وی گردید. علی بر این باور بود که آنقدر بدن قوی دارد که مواد شیمیایی روی او اثر ندارد. علاوه بر آن، زمان آزمایش موردهدفش، کمتر از نیم ساعت بود و علی فکر می‌کرد که به مدت طولانی در معرض تماس با دی سولفید کربن نیست اما مسمومیت با ماده شیمیایی به علی این موضوع را ثابت کرد که رعایت نکات ایمنی در آزمایشگاه از اهمیت خیلی زیادی برخوردار است.

پاک کردن سطوح بدون دستکش محافظ

نسترن بعد از اتمام آزمایش، برخلاف توصیه‌های ایمنی کارشناس آزمایشگاه، محل مورد آزمایش را با دستانش پاک کرد و بعد از چند ساعت، دستانش شروع به ملتهب شدن کردند و به ماده شیمیایی واکنش دادند. او مجبور به مراجعه به متخصص پوست شد و چند روز از محیط آزمایشگاه دور گردید تا التهاب دستانش فروکش کند. اگر نسترن از ابتدا به توصیه‌های ایمنی گوش می‌داد و آن را انجام می‌داد دچار آسیب‌دیدگی نمی‌شد.

شستشوی ظرف حاوی اسید با فشار زیاد آب

پیمان در هنگام شستشوی بشر اسیدی، بلافاصله بعد از باز کردن شیرآب، بشر را مستقیم زیر آب گرفت و همین کار باعث پاشیده شدن آب و مقدار باقی‌مانده اسید به صورتش شد و صورتش دچار آسیب‌دیدگی جرئی گردید. پیمان روش صحیح شستشوی ظروف آزمایشگاهی را نمی‌دانست و از قبل در این مورد، اطلاعات لازم را کسب نکرده بود به همین دلیل دچار آسیب دیدگی گردید. او تا دو هفته استراحت تحت نظر پزشک معالجش قرار گرفت و نمیتوانست تا بهبودی کامل، در آزمایشگاه حضور پیدا کند.

سیستم GHS

در دهه‌های اخیر، وجود سیستم‌های گوناگون در طبقه‌بندی خطرات مواد شیمیایی مشکل‌ساز بود. به همین دلیل سیستم جهانی طبقه‌بندی و برچسب‌گذاری مواد شیمیایی یا GHS به‌وجود آمد. این سیستم به منظور اطمینان از کاربرد موارد ایمنی در تمامی مراحل از تولید تا مصرف، حمل و نقل و دفع به ‌وجود آمد. در سیستم GHS، روش‌های هماهنگ تبادل اطلاعات خطر از طریق کلمات سیگنال، عبارات خطر و پیکتوگرام‌های هشداردهنده (علائم ایمنی) و نیز برگه‌های ایمنی شیمیایی می‌باشد.

علائم ایمنی

علائم ایمنی در محیط آزمایشگاه از موارد خیلی مهمی هستند که همه افراد باید به آن دقت کنند و همه علائم را بشناسند. توصیه اکید داریم که اگر با علائم جدیدی روبرو شدید حتما از کارشناس آزمایشگاه بپرسید و اطلاعات لازم را کسب کنید. به-دلیل اهمیت فوق العاده شناخت علائم ایمنی در آزمایشگاه، در این بخش به بررسی آن می‌پردازیم.

گروه اول: علائم ایمنی دستوری در آزمایشگاه

علائم ایمنی دستوری در آزمایشگاه با علامت دایره‌ای آبی رنگ نشان داده می‌شوند. به طور مثال لزوم استفاده از تجهیزات حفاظت فردی جزء این گروه است.

گروه دوم: علائم ایمنی در آزمایشگاه مرتبط با شرایط ایمن

این گروه از علائم در مربع‌هایی سبزرنگ نشان داده می‌شوند. جایگاه چشم شوی ایمنی، دوش اضطراری، کمک‌های اولیه، علائم خروج اضطراری، محل تجمع ایمن، دستگاه شوک قلبی خارجی جزء این گروه هستند.

گروه سوم: علائم ایمنی بازدارنده در آزمایشگاه

این گروه از علائم، با دایره قرمز رنگ مشخص می‌شوند. ممنوعیت خوردن و آشامیدن در آزمایشگاه، ممنوعیت سیگار کشیدن و برافروختن شعله، جزء این گروه هستند.

گروه چهارم: علائم ایمنی در آزمایشگاه مرتبط با اطفاء حریق

این گروه از علائم، در کادرهای مربع یا مستطیل شکل قرمز رنگی با یک شعله‌ی سفید رنگ مشخص می‌شوند که علائم مربوط به هر هشدار نیز با رنگ سفید طراحی می شوند. کپسول آتش‌نشانی، پتوی اطفاء حریق و…. جزء این گروه محسوب می‌شوند.

گروه پنجم: علائم خطر در آزمایشگاه

این دسته بیانگر یک خطر بالقوه هستند که با یک مثلث زرد نشان داده می‌شوند. علامت هشدار خطر کلی، خطر مواد بیولوژیک،خطر مواد سمی، خطر مواد شیمیایی خورنده، خطر سرطان‌زایی، خطر انفجار، خطر گاز فشرده شده جزء این گروه محسوب می‌شوند.

لوزی خطر

علامت لوزی خطر علامتی است که توسط NFPA تعیین شده است. این لوزی به ۴ قسمت تقسیم‌بندی شده است که هر بخش دارای یک رنگ مشخص است و بیانگر خطرات است. علاوه بر این، در هریک از این بخش‌های لوزی، عددهای ۰تا   ۴نشان داده می‌شود که هر یک از این اعداد، شدت خطر را نشان می‌دهد.

رنگ قرمز: بیانگر اشتعال‌پذیری ماده شیمیایی است.

رنگ آبی: بیانگر خطرات بهداشتی و سلامتی است.

رنگ سفید: بیانگر خطرات خاص ماده شیمیایی است.

رنگ زرد: بیانگر میزان واکنش پذیری ماده شیمیایی است.

برگه اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی

برگه اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی که قبلا معروف به MSDS بودند و در حال حاضر SDS نامیده می‌شوند منبع خوبی برای آگاهی از خطرات مواد شیمیایی هستند. این برگه‌ها به صورت کتابچه هستند. این برگه‌ها اطلاعات زیادی را در اختیار مصرف‌کننده می‌گذارند. اطلاعات کلی محصول، شناسایی خطرات، ترکیب محصول،کمک‌های اولیه، اطلاعات مربوط به خطرات آتش‌سوزی یا انفجار محصول و اطفاء حریق، اطلاعات واکنش‌پذیری( در صورت انتشار در محیط)، روش حمل و انبار کردن، اطلاعات حفاظتی هنگام کار و تماس با ماده، خواص فیزیکی و شیمیایی، پایداری و واکنش‌پذیری، اطلاعات سم شناسی، اطلاعات زیست محیطی، ملاحظات مربوط به دفع ماده، اطلاعات مربوط به حمل و نقل، اطلاعات قانونی، ملاحظات جزء بخش‌های مختلف برگه‌های اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی هستند.

لازم به ذکر است که SDSها توسط کارشناس آزمایشگاه باید به زبان فارسی نیز ترجمه گردند و در اختیار دانشجویان قرار گیرند تا اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی برای همه دانشجویان قابل فهم باشد.

برچسب های مواد شیمیایی Labels

تمامی ظروف حاوی مواد خطرناک موجود در محیط کار باید دارای برچسب باشند تا امکان استفاده ایمن از آن‌ها برای مصرف‌کننده فراهم شود. شما دانشجویان عزیز وقتی در محیط آزمایشگاه قصد استفاده از ماده شیمیایی را دارید حتما باید به برچسب روی ظروف دقت کافی و لازم را داشته باشید.

یک برچسب کامل شامل موارد زیر می‌باشد:

• مشخصات ماده مانند نام،نام تجاری و نام شیمیایی ماده
• اجزا تشکیل‌دهنده ماده
• کلمات سیگنال (کلماتی که نماینگر شدت خطر هستند مانند Hazardous)
• کلاس کالای خطرناک و عدد UNمربوطه که این عدد نشان‌دهنده خطر اصلی آن ماده است.
• عباراتی که توصیف کلی از خطرات ماده هستند (عبارات خطر).
• عباراتی که فراهم‌کننده جزئیات در نگهداری، جابجایی و نحوه حفاظت فردی است ( عبارات ایمنی).
• دستورالعمل‌هایی که بیانگر استفاده ایمن از مواد شیمیایی شامل روش‌ها و مقادیر صحیح هستند( مثلاً نحوه مخلوط سازی ).
• عبارات کمک‌های اولیه برای مواردی که نیازمند اقدام اضطراری و درمان فوری هستند.
• اقدامات اضطراری مثلاً جزئیاتی برای کنترل ریخت و پاش، نشتی و یا آتش سوزی.
• مشخصات سازنده ماده شامل نام کمپانی، آدرس و شماره تلفن.
• ارجاع دادن به SDS برای اطلاعات کامل‌تر.

جمع بندی

دوستان عزیز باید دقت نمایند که کار در آزمایشگاه گرچه به ظاهر ساده به نظر می‌رسد اما یک محیط کاری حساس به شمار می‌رود که برای فعالیت در آن، باید استاندارهای بالای ایمنی رعایت شود تا از هرگونه حادثه و آسیب پیشگیری شود. امیدواریم که با انتشار این مطالب، شما دانشجویان عزیز را از اهمیت رعایت ایمنی در آزمایشگاه آگاه کرده باشیم و قدمی هرچند کوچک به سمت ایمن سازی و پیشگیری از بروز حوادث در آزمایشگاه‌ها برداشته باشیم.

نویسنده

رعنا قاسمی کارشناسی ارشد بهداشت حرفه‌ای

منابع:

–              Laboratory Safety Guidance, Occupational Safety and Health Administration U.S. Department of Labor OSHA 3404-11R 2011

–              Laboratory Safety Handbook. Prepared by Fens Laboratory safety team. First edition 2016.Sabanci university

–              راهنما و دستورالعمل جامع مواد شیمیایی خطرناک. الزامات، دستورالعمل‌ها و رهنمودهای تخصصی مرکز سلامت محیط و کار. مرکز سلامت محیط و کار. پژوهشکده محیط زیست. ایمنی آزمایشگاه