ویژگی های ماسک مناسب در محیط کار آلوده، چیست؟

ماسک با کیفیت و استفاده از آن در محیط کار آلوده، یکی از الزامات ایمنی است. اهمیت این موضوع در داستان واقعی که در ادامه آمده است، مشخص می شود.

به‌تازگی به‌عنوان نیروی بهداشت حرفه ای در کارخانه­ ای مشغول به کار شدم. یک روز در حین بازدید از واحد آبکاری متوجه یک سطل آشغال حاوی دستمال ­های آغشته به خون شدم که بعد از فراخواندن کارکنان واحد آبکاری متوجه شدم که آن‌ها هر روز دچار خونریزی شدید از ناحیه بینی می­ شوند. افراد واحد آبکاری با کروم شش ظرفیتی کار می کردند و دلیل خونریزی کارگران نیز خورده شدن تیغه بینی بود که به دلیل نداشتن تهویه مناسب و عدم استفاده از ماسک مناسب باعث آسیب به نیروی کار شده بود.

 مواردی از این قبیل در صنایع بسیار دیده می­ شود. به ‌عنوان ‌مثال کارگری که با سیلیس کار می­ کند بعد از چند سال به بیماری سیلیکوزیس مبتلا می­ شود. باید بدانیم که ماسک نمی­ تواند جایگزین سیستم ­های فنی مهندسی شود اما می­ شود از آن­ها به عنوان مکمل استفاده کرد.

حال که اهمیت تهیه وسایل حفاظت تنفسی را فهمیدیم باید بدانیم که این وسایل انواع گوناگونی دارند و استفاده از هر ماسکی نمی­ تواند ما را در برابر آلاینده­ های شیمیایی حفاظت کند.

انواع وسایل حفاظت تنفسی

۱– رسپیراتورهای تصفیه کننده هوا (APRs)

این‌گونه وسایل حفاظت تنفسی با استفاده از یک فیلتر یا کارتریج تمیزکننده، هوا را قبل از اینکه وارد سیستم تنفسی بشود تصفیه می­ کند.

 هرگز نباید از این نوع ماسک­ ها در شرایطی که میزان اکسیژن هوا کمتر از ۵/۱۹% است، استفاده کرد. زیرا این‌گونه وسایل تنها آلاینده ­های موجود در هوا را می­ زدایند و تأمین‌کننده اکسیژن نمی­ باشند.

این‌گونه وسایل حفاظت تنفسی خود به دو دسته تقسیم می­ شوند:

• رسپیراتورهای حذف کننده ذرات

در رسپیراتورهای به شکل فیلتری، تمامی قسمت­ های رسپیراتور به صورت یک فیلتر عمل می­ کند، این وسایل حفاظت تنفسی هیچ قطعه قابل تعویضی ندارند و تمامی رسپیراتور بعد از پایان عمر مفید آن دور ریخته می­ شود.

حفاظت در برابر گرد و غبار و فیبرها (عملیات سند بلاست، برش­کاری، سنگ­ زنی)، میست (روغن‌کاری)، دمه (لحیم­ کاری، جوشکاری) و آلاینده ­های بیولوژیکی را بر عهده دارند.

در صورتی که مواد ذره­ ای جمع شده بر روی فیلتر بیشتر از ۲۰۰ میلی‌گرم باشد و نفس کشیدن مشکل باشد باید ماسک را دور انداخت. در شرایطی که میست­ های روغنی در محیط کار وجود دارد فرد بیشتر از ۸ ساعت کار مداوم یا متناوب داشته باشد باید ماسک را تعویض کرد.

بر اساس استاندارد مؤسسه ملی سلامت و ایمنی شغلی (NIOSH) فیلتر این ماسک­ ها به سه گروه تقسیم‌بندی می­ شوند:

این ماسک ­ها برای جداسازی ذراتی با قطر ۳/۰ میکرون کارایی دارند.

در محیط­ هایی که آزبست، کادمیوم، سرب و ویروس هانتاویروس وجود دارد باید از ماسک­ های با راندمان ۹۷/۹۹% استفاده شود. باکتری توبرکلوزیس به دلیل درشت بودن آن فیلتر N95 کفایت می ­کند.

بر اساس استاندارد های اروپایی BS-EN 149:2001 فیلتر این ماسک­ ها به سه گروه تقسیم‌بندی می­شوند:

این ماسک ­ها را می‌توان هم در محیط­ هایی که ذرات غیر روغنی دارند و هم ذرات روغنی استفاده کرد.

این ماسک­ ها دارای کربن فعال می­ باشند که به شدت جاذب رطوبت است بنابراین شست و شوی این ماسک­ ها باعث از بین بردن کارایی آن­ها می ­شود.

• رسپیراتورهای حذف کننده گاز و بخارات

کارتریج به منظور جداسازی گازها و بخارات از هوای تنفسی استفاده می­ شوند. کارتریج­ ها حاوی زغال فعال یا دیگر ترکیبات شیمیایی می‌باشند که آلاینده­ ها را به دام می ­اندازند یا با آلاینده­ ها واکنش می­ دهند و آن‌ها را از جریان هوای تنفسی جدا می­ کنند.

 هنگامی‌که کارتریج اشباع گردد دیگر نمی ­تواند گازها و بخارات را در خود نگه دارد و گازها و بخارات از آن نشت می­ کنند.

 در هنگام خرید باید توجه کرد که برخی از کارتریج ­ها بر روی قطعه صورتی ماسک پیچ می ­شوند و برخی در ماسک­ ها قفل می­ شوند.

در صورتی که در محیط کار علاوه بر گاز و بخارات، گرد و غبار، میست و یا دمه وجود دارد باید از یک پیش فیلتر نیز استفاده گردد که ترکیب کارتریج و پیش فیلتر، یونیت نامیده می­ شود.

عواملی که باعث کاهش عمر کارتریج می‌گردند:

– حرکات سریع و بار کاری سنگین

– غلظت آلاینده خیلی بالا باشد.

– در صورتی که رطوبت هوا بالاتر از ۸۵% باشد، عمر کارتریج نصف می ­شود.

– در صورتی که حد آستانه بو آلاینده کمتر از TLV آن باشد مثل استایرن و اسید استیک می‌توان از این‌گونه ماسک­ ها استفاده کرد و در صورت احساس بو باید کارتریج تعویض گردد.

– کارتریج‌هایی که حاوی نشانگر اتمام دوره سرویس می ­باشند (ESLI) مانند کارتریج‌های جیوه باید بعد از اتمام دوره تعویض گردند.

نوع گاز یا بخاری که قرار است توسط کارتریج کنترل شود توسط تولید کننده بر روی بدنه کارتریج به صورت کد رنگی یا عددی و یا نام ماده شیمیایی آلاینده ذکر می ­گردد.

کد های رنگی کارتریج ها بر اساس استاندارد ANSI

کد های عددی کارتریج­ ها بر اساس استاندارد EN 14387

•  ماسک تصفیه کننده هوا با نیروی محرکه

این‌گونه ماسک­ ها با کمک فن که برق آن توسط باتری تأمین می شود هوا را به طور دائمی می ­کشد و از فیلتر عبور می­ دهد و در اختیار قسمت دهانی قرار می­ دهد. عمل تنفس در این‌گونه ماسک­ ها آسان‌تر می شود.

۲- رسپیراتورهای تأمین کننده هوا (ASRs)

این‌گونه وسایل حفاظت تنفسی، هوای تمیز را برای کارگران فراهم می­ کنند. آن­ها هوا را فیلتره و تمیز نمی­ کنند. این‌گونه ماسک­ ها در شرایط زیر قابل استفاده می­ باشند:

– غلظت آلاینده بسیار بالا باشد.

–  آلاینده خاصیت هشدار دهندگی پایینی داشته باشد.

– فیلتر ها و کارتریج ­ها نتوانند به طور مؤثر آلاینده را کاهش دهند؛ مانند کنترل دی‌اکسید نیتروژن، اکسید نیتروژن و نیتروس اکساید.

این وسایل حفاظت تنفسی در انواع مختلفی وجود دارند:

•  رسپیراتورهای با خطوط لوله هوا

این‌گونه وسایل حفاظت تنفسی، هوای تمیز را از یک منبع تأمین کننده هوا مثل کمپرسور را از طریق یک شلنگ به کارگر می­ رسانند.

فشار مثبت درون ماسک­ ها شانس ورود آلاینده را به درون ماسک کاهش می­ دهد. ماسک ­های فشار مثبت دارای یک مخزن هوای فشرده هستند که منبع هوای آن­ها محدود است و تنها ۳۰ دقیقه می ­تواند به فرد هوارسانی کند، بنابراین برای فعالیت­ هایی مانند سندبلاست، جوشکاری و رنگ­ کاری باید از ماسک های با جریان هوای دائمی که دارای منبع تأمین هوای نامحدود مانند کمپرسور می­ باشند، استفاده کرد.

• رسپیراتور با هوای تنفسی مستقل (SCBAs)

وسایل حفاظت تنفسی که هوای تمیز را به همراه دارند و فرد می ­تواند با آن­ها حرکت کند که برای کار در یک فضای محصور پیشنهاد می­ گردد.

معایبی که این ماسک­ ها دارند این است که محدودیت تأمین هوای پاک را دارند و همچنین وزن کپسول­ ها زیاد است.

نوع مدار باز متشکل از رگلاتور، مخزن هوای فشرده، شلنگ هوا و ماسک است که هوای بازدمی به بیرون تخلیه شده و با توجه به اندازه مخزن به مدت ۵ الی ۳۰ دقیقه هوا برای فرد تأمین می­ کند.

در نوع مدار بسته به این‌گونه است که هوای بازدمی بعد از حذف CO_۲ دوباره مورد استفاده قرار می ­گیرد و می­ تواند تا مدت ۴ ساعت هوا را تأمین کند. 

• ترکیبی از خطوط لوله هوا و سیستم تأمین هوا به طور مستقل

در این نوع وسایل حفاظتی، یک سیلندر هوای اضافی به کمربند کارگر وصل می گردد. این نوع کپسول به عنوان کپسول فرار یا کپسول خروج شناخته می­ شود. زمانی که خطوط لوله هوا، نمی ­تواند هوا را تأمین کند یا به هر دلیلی کارگر مجبور است خطوط لوله هوا را قطع کند، هوا از کپسول فرار وارد خطوط لوله هوا می­ شود.

محتوای کپسول هوا محدود است و معمولاً بین ۵ تا ۲۰ دقیقه می­ تواند به فرد هوارسانی کند و تنها برای خروج و فرار فرد از ناحیه خطرناک است.

کیفیت هوای فشرده در ماسک ­های تأمین کننده هوا بسیار اهمیت دارد و بنابراین باید حداقل سالی یک‌بار تست شود و نتایج تست با استاندارد خاصی مقایسه شود.

به‌منظور جلوگیری از آلوده شدن هوای داخل کمپرسور باید طبق دستورالعمل سازنده عمل کرد و با نصب یک فیلتر داخلی بر روی کمپرسور و تعویض آن در دوره ­های زمانی تعیین شده، از آلوده شدن هوای داخل کمپرسور جلوگیری کرد.

 هوای ورودی کمپرسور نباید در نزدیکی اگزوز موتورهای درون سوز و همچنین دودکش کوره­ ها و هیتر ها قرار بگیرد. فعالیت هایی نظیر رنگ­ پاشی و جوشکاری در اطراف محوطه کارخانه نیز می­ تواند باعث آلودگی هوای کمپرسور ها شوند.

 در صورتی که کمپرسور روغن کاری شود در شرایطی که قطعات کمپرسور زیاد گرم می­ شوند گاز مونوکسید کربن در صورت سوختن ناقص روغن تولید شده و وارد هوای تنفسی فرد می­ شود لذا این‌گونه کمپرسور ها باید به سیستم اتوماتیک خاموش‌کننده دستگاه در شرایط گرم شدن آن و دتکتور هشدار دهنده در رابطه با وجود گاز مونوکسید کربن، مجهز باشند؛ اما بهترین راه برای حذف مونوکسید کربن استفاده از کمپرسور هایی است که نیازی به روغن‌کاری نداشته باشند.

۳- رسپیراتورهای فرار

•  رسپیراتورهای فرار از نوع تأمین‌کننده اکسیژن
• رسپیراتورهای فرار از نوع تصفیه کننده هوا

ماسک گازی اصطلاحی است که برای ماسک­ های کانیستردار استفاده می­شود.

این نوع ماسک از یک قطعه تمام صورت به همراه یک کانیستر محتوای ماده جاذب آلاینده مورد نظر تشکیل شده است. کانیستر می ­تواند بر روی چانه، جلو ماسک یا بر روی سینه نصب شود.

این نوع ماسک علاوه بر هنگام فرار، برای کارهای روتین و معمولی نیز استفاده می شود.

ماسک قطعه دهانی در کارخانه‌های صنایع شیمیایی و همچنین کارخانه کاغذ سازی در هنگام نشت گازهای خطرناک استفاده می­ شود.

رسپیراتور کارتریج دوطرفه، رسپیراتور که دارای خط لوله هوارشان هستند از انواع دیگر رسپیراتورهای فرار از نوع تصفیه کننده هوا می­ باشند.

راهنمای انتخاب رسپیراتور مناسب

مراحل زیر شما را در انتخاب یک ماسک مناسب راهنمایی می­کند.

–  نوع خطر تنفسی مشخص شود. آیا اکسیژن محیط کمتر از حد مجاز است یا این‌که آلاینده­ های شیمیایی در محیط کار وجود دارد. در صورت کمبود اکسیژن باید از ماسک ­های تأمین کننده اکسیژن استفاده شود.

– در صورت وجود آلاینده شیمیایی، غلظت آن را در محیط تعیین کنید.

– غلظت آلاینده شیمیایی را با حد تماس مجاز آن مقایسه کنید در صورتی که بالاتر از حد مجاز باشد، نیاز به تهیه وسایل حفاظت تنفسی متناسب با غلظت آلاینده است.

– در صورت نیاز به ماسک، باید فاکتور حفاظتی (APF) آن را تعیین کنید. برای این کار باید غلظت اندازه ­گیری شده آلاینده مورد نظر را به حد تماس مجاز آن آلاینده (OEL) تقسیم کرد. عدد به‌دست‌آمده حداقل فاکتور حفاظتی است، حال باید فاکتور حفاظتی ماسک انتخابی از حداقل فاکتور حفاظتی بیشتر باشد.

– نوع وسیله حفاظت تنفسی را انتخاب کنید. (تصفیه کننده هوا یا تأمین کننده هوا)

– حالت فیزیکی آلاینده را تعیین کنید. (گاز و بخار، ذرات، مخلوط گاز و بخار و ذرات) که متناسب با حالت آن نوع فیلتر و کارتریج انتخاب می ­شود. 

نویسنده

سحر باقری، کارشناس ارشد بهداشت حرفه­ ای

منابع

 ایمنی در صنایع نفت و گاز دکتر علی کریمی

 وسایل حفاظت فردی دکتر ایرج محمد فام

 WWW.CDC.GOV

BS EN 14387-2004