به عملیات و فرآیند مقابله با آتش و کنترل آن به‌وسیله خاموش کننده‌های مؤثر، اطفاء حریق گفته می‌شود. عملیات اعلام و اطفاء حریق ممکن است با سیستم‌های اتوماتیک و خودکار انجام شود یا اینکه به‌صورت دستی و با اجزاء و ابزار مخصوص عملیات اطفاء صورت گیرد. این مهارت بسیار تخصصی، نیاز به شناخت روش‌های خاموش کردن، کنترل کردن و هدایت کردن آتش‌های ناخواسته دارد. همچنین شناخت مواد اصلی خاموش کننده و مهار کننده آتش و شیوه استفاده، از دیگر ملزومات این کار حساس و تخصصی است. مواردی که افراد در آموزش آتشنشانی و دوره ایمنی فرا خواهند گرفت.
ارکان اصلی آتش
تشکیل آتش و پیشرفت و گسترش آن وابسته به چهار رکن اصلی
– اکسیژن
– حرارت
– سوخت
– واکنشهای زنجیره ای شیمیایی
است. البته واکنشهای زنجیره ای شیمیایی، رکنی است که امروزه به این مجموعه اضافه شده و در گذشته سه رکن اول، هرم یا مثلث آتش را تشکیل می‌دانند. در فرآیند اطفاء حریق، مهار و کنترل یکی از این ارکان، اصلی‌ترین و مهم‌ترین مرحله است که به خاموش شدن آتش، خواهد انجامید.
انواع مواد اطفاء حریق
مواد کنترل کننده آتش و به‌طور کلی، موادی که قادر به مهار یکی از ارکان اصلی حریق هستند، شامل موارد زیر می‌شوند:
– خاموش‌کننده‌های حاوی آب (Water Fire Extinguisher)
– خاموش‌کننده‌های حاوی پودر (Powder Fire Extinguisher)
– خاموش‌کننده‌های حاوی گاز (Carbon Dioxide Fire Extinguisher)
– خاموش‌کننده‌های حاوی کف (Foam Fire Extinguisher)
– خاموش‌کننده‌های حاوی مواد هالوژنه (Halogenated Fire Extinguisher)
نکته مهم در مورد این مواد اطفاء کننده، تفاوت کاربرد آنها است. درواقع، مواد اطفاء حریق باتوجه به مواد درحال احتراق (سوخت یا مواد اشتعال‌زا در آتش) تغییر می‌کنند. چرا که هریک از این گروه مواد اطفاء، برای مهار بخشی از مواد اشتعال‌زا مناسب می باشند.
در این آموزش ایمنی، به نکات ایمنی نگهداری و اعمال پودرهای آتش نشانی بطور کامل پرداخته خواهد شد.
خاموش‌کننده‌های حاوی آب
آب در دسترس‌ترین، ساده‌ترین و شناخته شده‌ترین خاموش کننده آتش است. استفاده از آب برای تمامی افراد، اولین، مؤثرترین و راحت‌ترین شیوه مهار آتش محسوب می‌شود. اما آب نیز مزایا و معایب خود را در بین مواد اطفاء حریق دارد که عبارتند از:
مزایای خاموش کننده‌های حاوی آب
– زیاد و در دسترس است.
– به‌راحتی در مجاری مختلف فلزی، لاستیکی و برزنتی جریان می‌یابد.
– ظرفیت گرمایی بالا، آن را به یک سرد‌کننده مطلوب تبدیل می‌کند. علاوه‌بر اینکه گرمای نهان تبخیر آب نیز بسیار بالا است.
– تجزیه‌پذیر نیست (آب در دمای ۲هزار درجه سانتیگراد تنها یک دهم تجزیه می‌شود).
– قابلیت سرما‌بخشی و سردکنندگی بالایی دارد (هر لیتر آب برای تبخیر ۵۵۰ کیلوکالری گرما جذب می‌کند).
معایب خاموش‌کننده‌های برپایه آب
– وزن بالای آب، حمل و نقل آن را سخت کرده و روند اطفاء حریق را کند می‌کند.
– رسانای الکتریسیته است.
– قدرت تخریب آب به‌دلیل وزن و فشار بالا، زیاد است (گاهی بیش از خود آتش).
– قدرت نفوذ آن پایین است.
دقت داشته باشید، آب ممکن است برخی از مواد و محصولات موجود در محل آتش سوزی مانند مواد خوراکی یا داروها را نیز دچار آسیب کند.
خاموش کننده‌های حاوی پودر
این نوع خاموش کننده‌ها، از طریق خفه کردن آتش، آن را مهار می‌کنند (مانند یک پتو روی آتش را پوشانده و مانع از رسیدن اکسیژن به آن می‌شوند). خاموش کننده‌های حاوی پودر بر پایه مواد کربنات، سولفات یا فسفات هستند و به آنها خاموش کننده‌های ABC نیز گفته می‌شود. چرا که این نوع مواد اطفاء در آتش‌سوزی‌های کلاس A، B و C مؤثرند. خاموش کننده‌های پودری، مواد اطفاء چند منظوره محسوب می‌شوند و چون رسانای الکتریسیته نیستند، قابلیت آنها را بالاتر می‌برد.
خاموش کننده‌های حاوی گاز
این نوع خاموش کننده‌ها بر پایه گاز CO2 هستند و از بهترین مواد اطفاء حریق محسوب می‌شوند. گاز CO2 غیرقابل اشتعال، بی بو و غیرسمی است که از طریق خفه کردن آتش (ممانعت از رسیدن اکسیژن به آتش) آن را سرد و مهار می‌کند. خاموش کننده‌های حاوی گاز، برای خاموش کردن انواع آتش ناشی از مایعات قابل اشتعال و الکتریسیته مناسبند (بهترین خاموش کننده برای حریق ناشی از برق).
خاموش کننده‌های حاوی کف
خاموش کننده‌های حاوی کف نیز از شیوه خفه کردن آتش و ممانعت از برخاستن گاز قابل اشتعال از روی مواد، همچنین پیشگری از رسیدن اکسیژن به سطح آتش، آن را مهار و خاموش می‌کنند. مواد موجود در این خاموش کننده‌ها وزن کمی دارند و مانند مایعی جاری عمل می‌کنند. این مواد به‌صورت محلولی تهیه می‌شوند که هنگام استفاده توسط سرلوله‌های کف‌ساز، با آب و هوا مخلوط شده و ایجاد حباب می‌کنند. کف خاموش کننده آتش در دو نوع مورد استفاده قرار می‌گیرد که عبارتند از:
– مکانیکی، که از داخل کردن هوا به درون آب غلیظ شده با مواد کف‌زا به‌دست می‌آید.
– شیمیایی، که از محلول سولفات آلومینیوم ۱۳% و محلول بی‌کربنات سدیم ۸% و یک تثبیت کننده به‌دست می‌آید.
کف مکانیکی خاموش کننده آتش، خود به سه دسته کف سبک، سنگین و متوسط تقسیم می‌شود. این نوع کف دارای انواع زیر است:
– کف پروتئینی که از پروتئین نباتی و حیوانی به‌دست می‌آید.
– کف فلورو پروتئینی که علاوه‌بر مواد کف پروتئینی مقداری فلورئین نیز دارد.
توسعه خوب و سریع و پخش شدن انواع کف خاموش کننده آتش روی سطح ماده مشتعل مخصوصاً مایعات قابل اشتعال بدلیل سبکی آنها، از مزایای این نوع خاموش کننده محسوب می‌شود.
خاموش کننده‌های حاوی مواد هالوژنه
خاموش کننده‌های هالوژنه یا هالون برپایه مشتقات CH4 یا C2H6 هستند که یک یا چند عنصر هالوژنه شامل
(I ;Br ;Cl ;F) جایگزین هیدروژن شده‌اند. این مواد به‌دلیل وزن پایین، اثرات تخریبی پایینی دارند و در مهار آتش بسیار مؤثرند. اما به‌دلیل تأثیرات مخرب زیست محیطی درحال حاضر استفاده از آنها ممنوع است. استفاده از این ترکیبات در اطفاء حریق باعث رقیق‌شدن اکسیژن هوا در اطراف آت و سپس مهار آن می‌شود. شیوه عملکرد مواد هالوژنه شبیه به شیوه عملکرد گاز CO2 است اما اثربخشی آن بیشتر است. چرا که مواد هالوژنه قادر به کنترل واکنشهای زنجیره‌ای مواد قابل اشتعال هستند.
سخن پایانی
آنچه در مورد انواع مواد اطفاء حریق و شیوه و مکانیزم عملکرد آنها گفته شد، تنها بخشی از اطلاعات تخصصی و حرفه‌ای عملیات اطفاء حریق است. از این جزئیات و اطلاعات به این نتیجه خواهیم رسید که، مجموعه عملیات مهار و خاموش کردن آتش یا همان اطفاء حریق، بسیار تخصصی و حرفه‌ای بوده و نیاز است دوره های آموزشی تخصصی در حوزه آتشنشانی، اطفاء حریق و ایمنی به ویژه متناسب با گروه های هدف خاصی برگزار گردد. برخی از دوره های آموزش HSE و آتشنشانی نظیر آشنایی با خاموش کننده های دستی و کاربرد آنها حتی برای عموم مورد نیاز می باشد. در حالی که دوره های فرماندهی عملیات در حریق برای پرسنل آتش نشان مفید می باشد. نمایشگاه مجازی باما با برگزاری دوره های آموزشی رایگان ایمن و آتش نشانی (www.bamahse.com/workshops) و در اختیار قرار دادن فیلم رایگان اینگونه دوره ها با رویکرد مسئولیت اجتماعی به دنبال ارتقای فرهنگ ایمنی و HSE می باشد.