مخاطرات ناشی از آلاینده‌های هوابرد محیط کار در دو گروه ایجادکننده حادثه و تهدیدکننده سلامتی تقسیم‌بندی می‌شوند که اصطلاحاً تحت عنوان مخاطرات ایمنی و بهداشت شغلی مورد بررسی و پایش قرار می‌گیرند.
مواد شیمیایی می‌توانند از راه استنشاق، گوارش و پوست جذب بدن شوند. لازم به ذکر است که جذب تنفسی اصلی‌ترین و شایع‌ترین راه مواجهه با آلاینده‌های هوابرد محیط کار می‌باشد. در صورت نفوذ و رسوب آلاینده‌های شیمیایی استنشاقشده در آلوئول‌های ششی، محل تبادل هوای تنفسی با جریان خون، امکان توزیع و انتشار آلاینده‌های مذکور یا متابولیتهای تولیدی فراهم شده و عوارض سیستماتیک بروز خواهد کرد.
با توجه به سطح گسترده آلوئول‌های ششی، حدود نود متر مربع در فرد بالغ، سرعت انتشار مواد شیمیایی جذب‌شده از طریق ریه‌ها، مشابه تزریق آنها در خون است. در این مقاله به نحوه ارزیابی ریسک مخاطرات ناشی از استنشاق آلاینده‌های هوابرد محیط کار پرداخته میشود.
در ادامه مراحل ارزیابی ریسک مواجهه بهداشتی بطور خلاصه بیان می شود:
مرحله ۱: جمع‌آوری اطلاعات
- فهرست مواد شیمیایی مخاطره‌آمیز مورد استفاده یا انتشاری در محیط کار؛
- نقشه چیدمان ایستگاه‌های کاری؛
- فلوچارت روند انجام فعالیت؛
- فهرست اپراتورها و پرسنل در معرض مواجهه؛
- اطلاعات طراحی، تعمیرات/ نگهداری و نتایج پایش تجهیزات کنترلی موجود؛
- گزارش حوادث شغلی ناشی از مواجهه با مواد شیمیایی به همراه اقدامات اصلاحی صورت‌گرفته؛
- برنامه پایش مواجهه پرسنل؛
- فهرست تجهیزات حفاظت فردی پرسنل؛
- گزارش معاینات و مراقبت‌های پزشکی پرسنل؛
- گزارش برنامه آموزشی پرسنل؛
- رویه‌های انجام فعالیت؛ و
- استانداردهای ایمنی و بهداشت شغلی مرتبط.
مرحله ۲: تعیین واحدهای کاری
در شرایط ایده‌آل، ریسک مواجهه افراد در معرض با مواد شیمیایی تهدیدکننده سلامتی باید به‌طور اختصاصی مورد ارزیابی قرار گیرد. ولی این کار در عمل بسیار وقت‌‌گیر و پر‌هزینه است. بنابراین توصیه میشود افرادی که در معرض ریسک بهداشتی مشابه هستند، در قالب واحدهای کاری تقسیم شوند و فرایند ارزیابی روی واحدهای کاری انجام گیرد.
افرادی که در یک واحد کاری گروه‌بندی می‌شوند، باید حداقل دارای دو مشخصه زیر باشند:
- فعالیت کاری و پتانسیل مواجهه مشابه داشته باشند؛ و
- با مواد شیمیایی مشابه مواجهه داشته باشند.
مرحله ۳: تعیین نرخ مخاطره
سطح مخاطرات مواد شیمیایی تهدیدکننده سلامتی، بیانگر شدت عوارض بهداشتی ناشی از مواد شیمیایی است که براساس اثرات بهداشتی، کلاس‌بندی مخاطرات، کد مخاطرات یا اطلاعات سم‌شناسی در قالب نرخ‌‌بندی پنج‌گانه تعریف شده است. در این طبقه‌‌بندی، عددهای ۱ و ۵ به‌ترتیب نشانگر کمترین و بیشترین سطح عوارض بهداشتی است. داده‌ها و اطلاعات مربوط به عوارض بهداشتی مواد شیمیایی، از برگه اطلاعات ایمنی و برچسب مشخصات شیمیایی قابل استخراج می‌باشد..
مرحله ۴: تعیین نرخ مواجهه
شاخص های متعددی ازجمله حجم و مقدار آلاینده، مدت و تعداد مواجهه، سطح فراریت، شکل فیزیکی و پارامترهای عملیاتی می‌تواند در افزایش احتمال مواجهه بسیار موثر باشد. احتمال مواجهه تحت تأثیر مشخصات آلاینده هوابرد و شرایط عملیاتی قابل بررسی و تخمین است.
سطح مواجهه با مواد شیمیایی برای فعالیت نرمال واحدهای کاری به‌‌صورت کیفی بررسی میشود. و در ارزیابی میزان مواجهه واحد کاری، موارد زیر باید مورد توجه قرار گیرد:
- چه کسی مواجهه دارد؟
- مواجهه چگونه و تحت چه شرایطی رخ می‌دهد؟
- میزان تکرار مواجهه چقدر است؟
- مدت مواجهه چقدر است؟
- شدت و حجم مواجهه چقدر است؟
- آیا تجهیزات کنترلی وجود دارد؟
- سطح آموزش پرسنل و اطلاع‌رسانی به ایشان چگونه است؟
- سطح پایش و مراقبت‌های مواجهه بهداشتی پرسنل چگونه است؟
لازم به ذکر است که افزایش بار کاری اپراتور و نقص تجهیزات کنترلی موجود، سبب افزایش میزان مواجهه خواهد شد.
مرحله ۴-۱: تعیین نرخ فراوانی مواجهه
فراوانی مواجهه در برآورد نرخ مواجهه بسیار مؤثر است. برای مثال، با دو برابر شدن فراوانی، میزان مواجهه بیش از دو برابر افزایش می‌یابد. می‌توان با مطالعه فعالیت واحدکاری و مصاحبه با اپراتورها، نرخ فراوانی مواجهه را تعیین کرد.
مرحله ۴-۲: تعیین نرخ مدت مواجهه
مدت مواجهه نیز تأثیر بسزایی در میزان نرخ مواجهه دارد. در این روش، دو برابر شدن مدت مواجهه سبب دو برابر شدن مواجهه میشود. با مطالعه فعالیت واحدکاری و مصاحبه با اپراتورها، نرخ مدت مواجهه قابل برآورد است.
مرحله ۴-۳: تعیین نرخ فراوانی- مدت
بر اساس مقادیر نرخ فراوانی و مدت بدست آمده، از ماتریس مربوطه نرخ فراوانی-مدت برآورد میشود.
مرحله ۴-۴: تعیین نرخ شدت مواجهه
شدت مواجهه با توجه به سطح انتشار ماده شیمیایی در محیط کار و همچنین میزان استنشاق آلاینده توسط اپراتور برآورد میشود. در صورت فقدان نتایج نمونه‌برداری از آلاینده‌های انتشاری، یک روش تعیین سطح انتشار، اندازه‌گیری غلظت آلاینده هوابرد در منطقه تنفسی اپراتور توسط تجهیزات قرائت مستقیم است که معمولاً مطابق رویه فعالیت اپراتور، بدترین شرایط مواجهه مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرد.
براساس نتایج اندازه‌گیری فوق سطح انتشار آلاینده به شرح زیر دسته بندی می شود:
- کمتر از پنجاه درصد حدود مجاز مواجهه، معادل سطح انتشار پایین،
- بین پنجاه تا یکصد درصد حدود مجاز مواجهه، معادل سطح انتشار متوسط،
- برابر یا بیش از یکصد درصد حدود مجاز مواجهه، معادل سطح انتشار بالا.
میزان ورود آلاینده هوابرد محیط کار به سیستم تنفسی اپراتور، متناسب با سطح سختی کار و نحوه فعالیت متفاوت است. سطح آلاینده هوابرد استنشاقشده بر اساس موقعیت منبع انتشار و نرخ تنفس اپراتور تعیین میشود. و نهایتا با مشخص‌شدن سطح ماده شیمیایی انتشار‌‌یافته و استنشاقشده، نرخ شدت مواجهه از ماتریس مربوطه به‌دست می‌آید.
حال با مشخص شدن نرخ فراوانی- مدت و نرخ شدت مواجهه، می‌توان نرخ احتمال فرا‌مواجهه با آلاینده هوابرد را از ماتریس مربوطه تعیین نمود.
مرحله ۵: تعیین نرخ ریسک مواجهه بهداشتی
سطح ریسک از حاصلضرب نرخ شدت مخاطره در نرخ احتمال مواجهه از ماتریس مربوطه برآورد میشود.
بر حسب نرخ ریسک برآورد شده، سه گروه ریسک به شرح زیر قابل تفکیک است:
- گروه ریسک پایین معادل ۱ الی ۴،
- گروه ریسک متوسط معادل ۵ الی ۱۲،
- گروه ریسک بالا معادل ۱۵ الی ۲۵٫
حال با توجه به نرخ ریسک و بررسی کفایت راهکارهای کنترلی موجود، می‌توان نسبت به وضعیت مواجهه بهداشتی واحدکاری اظهارنظر نمود. و نهایتاً اقدامات اصلاحی مورد نیاز را براساس بودجه موجود اولویت‌بندی نمود.
کلیه جداول، ماتریس ها و اطلاعات تکمیلی روش فوق در فصل دوم کتاب تهویه موضعی ارائه شده است. همچنین شیوه ارزیابی و برآورد ریسک مواجهه بهداشتی در قالب یک مثال عملیاتی در واحد دراژه داروسازی به تفصیل تشریح گردیده است. همچنین در فصل نهم کتاب فوق، برخی ملاحظات ایمنی آلاینده‌های هوابرد در طراحی سیستم تهویه موضعی بیان شده است.