پرتو يا تشعشع شکلی از انرژي است كه به صورت امواج و ذرات در خلأ و محيط مادي منتشر می‌شود. پرتوها از عوامل زیان‌آور محیط کار می‌باشند که بر اساس میزان یون‌سازی به دو نوع یون‌ساز و غیر یون‌ساز تقسیم می‌شوند. پرتوهای یون‌ساز به پرتوهایی مثل ایکس، گاما، بتا، نوترون، آلفا و ذرات اتمی دیگر که قادر به یون‌سازی در ماده می‌باشند، اطلاق می‌گردد. پرتوهای غیریون‌ساز به پرتوهایی مثل ماورای بنفش، مادون قرمز، لیزر، امواج رادیویی و نظایرآنها اطلاق می‌شوند. هدف اصلی تدوین استانداردهای پایه حفاظت در برابر اشعه، پیشگیری از بروز اثرات قطعی و محدود کردن بروز اثرات احتمالی ناشی از پرتوهای یون‌ساز است. مطالعات در زمینه حفاظت و وضعیت بهداشتی پرتوها در خصوص تأمین سلامت همه افراد جامعه در حال انجام است. تماس با مقدار بیش از حد استاندارد پرتو می‌تواند باعث اثراتی روی قسمت‌های مختلف بدن فرد شود. ایمن بودن و بهداشتی بودن محیط‌های پرتوگیری باعث کاهش نگرانی پرتوکاران و همچنین افرادی که به هر نحوی با پرتو سر و کار دارند، می‌شود. انجام برنامه پایش محیطی سالیانه و نظارت مسئولین بهداشت پرتو ضروری می‌باشد. در بهداشت پرتو انجام اقداماتی در راستای ایمن‌سازی در برابر پرتوها، الزامی می‌باشد.

تاریخچه بهداشت پرتو

تشعشعات در اواخر قرن نوزدهم کشف شد ولی مردم در ابتدا از اثرات تشعشعات و پرتوهای رادیواکتیو، آگاه نبودند. اثرات حاد قرار گرفتن در معرض تابش اولین بار در سال 1896 مشاهده شد، زمانی که نیکولا تسلا عمدا انگشتان خود را تحت اشعه ایکس قرار داد و گزارش داد که این باعث ایجاد سوختگی می شود. اثرات جهش‌زایی پرتوها تا 1940 به طور کامل درک نشده بود. اثرات ژنتیکی و افزایش خطر سرطان با قرار گرفتن در معرض اشعه اولین بار توسط هرمان جوزف ملر در سال 1927 شناسایی شد. دو دانشمند از ایالات متحده در سال 1946 پس از کار با مواد رادیواکتیو بدون استفاده از لباس محافظ جان خود را از دست دادند. بمباران هیروشیما همچنین باعث مسمومیت در مقیاس وسیع شد که در آن زمان با عنوان بیماری بمب اتمی شناخته می‌شد. با گذشت زمان و افزایش آگاهی مردم در زمینه پرتوها، اقداماتی در خصوص کاهش مواجهه و از بین بردن آسیب‌های پرتویی صورت گرفت که این اقدامات همگی در بهداشت پرتو جای می‌گیرند.

کاربرد‌ پرتوها در پزشکی، صنعت و کشاورزی

مواد پرتوزا در پزشكي، صنعت و كشاورزي كاربرد دارند. جهت انجام هر فعالیت پرتویی، اصل توجیه‌پذیری باید رعایت گردد؛ به عبارت دیگر هیچ‌گونه فعالیت پرتویی مجاز نیست مگر آنکه سود حاصل از آن با در نظر گرفتن موازین اقتصادی و اجتماعی و سایر عوامل در مقایسه با اثرات زیان‌باری که ممکن است برای افراد یا جامعه داشته باشد، مشخص گردد.

نمونه‌هایی از کاربرد پرتوها در پزشکی عبارتند از رادیوتراپی سرطان، پزشکی هسته‌ای، تولید رادیوداروها و راهکارهای پرتویی تشخیصی. تصور پزشکی در قرن بیست و یکم بدون توانایی تصویربرداری از عروق، استخوان‌ها و بافت نرم تقریباً دشوار است. از پرتودرمانی در درمان انواع خاصی از سرطان‌ها نیز استفاده می‌شود. پرتوهای رادیوم در درمان بیماری‌های خاص از جمله لوپوس، سرطان و بیماری‌های عصبی استفاده می‌شوند. همچنین استفاده از پرتوها در بخش‌هایی مثل رادیوگرافی، ماموگرافی و سی‌تی‌اسکن به بشر کمک‌های زیادی کرده‌است.

نمونه‌هایی از کاربردهای صنعتی پرتوها، رادیوگرافی صنعتی، سنجش‌های هسته‌ای، استریل کردن وسایل یکبار مصرف پزشکی، سنجش و کنترل رادیومتری در صنایع گوناگون است. از کاربردهای پرتو در کشاورزی می‌توان به سنجش و کنترل رادیومتری در این زمینه اشاره کرد.

دوره‌های آموزشی بهداشت پرتو

شناخت صدمات ناشی از تابش‌های هسته‌ای و پرتویی و آشنایی با روش‌های تشخیصی و درمانی آن باید به نحو مطلوب، در مراکز آموزشی و دانشگاه‌ها، از طریق دوره های آموزشی بهداشت پرتوها آموزش داده‌شود تا از بروز این سوانح و اثرات آن جلوگیری شود. 

جهت کاهش خطای انسانی در ایجاد سوانح پرتویی، باید کلیه پرتوکاران واجد شرایط و آموزش‌دیده باشند و اصول ایمنی و دستورالعمل‌های بهداشت پرتو به گونه‌ای رعایت گردد که امکان به‌وجود آوردن هر گونه حادثه‌ای در این زمینه به حداقل ممکن برسد. علی‌رغم بالا رفتن سطح آگاهی‌های عمومی جامعه، میزان آگاهی‌های افراد نسبت به اثرات مخرب پرتوها و لزوم به‌کارگیری اصول مراقبتی در حد قابل قبولی نیست. دوره‌های آموزشی بهداشت پرتو آگاهی افراد را در سطوح مختلف نسبت به اثرات پرتوها و روش‌های حفاظت از آن بالا می‌برد. مطالعات انجام شده پیرامون رفتارهای بهداشتی محافظت در برابر اشعه، بیانگر کمبود دانش و یا گستردگی رفتارهای غلط در این عرصه است. در بهداشت پرتو تأثیر آموزش بر رفتارهای پیشگیری‌کننده از اثرات زیان بار پرتوها در افراد به منظور ارتقاء سلامت پیشنهاد می‌شود.

رادیولوژیست‌ها، دندانپزشکان و پزشکان، کارکنان سازمان اتمی، معدن‌چیان اورانیوم، سازندگان سیستم اعلان حریق و... چند مورد از مشاغلی‌اند که در مواجهه با پرتوها قرار دارند. دوره آموزشی بهداشت پرتو متناسب با ابعاد کار و فعالیت‌ها، نیاز جامعه و همچنین شناخت گرایش‌ها و الگوهای رفتاری مردم است. تغییر رفتار افراد و جایگزین کردن رفتار مطلوب جهت ارتقای سلامت نیاز به آموزش دارد.

دوره‌های آموزشی بهداشت پرتو، محافظت افراد در برابر آثار سوء پرتو و ارتقای دانش و نیز رفتارهای مؤثر در پیشگیری از اختلالات ناشی از آن را به‌ دنبال دارد. بهداشت پرتو نقش اساسی در محافظت افراد در معرض خطر دارد و در پیشگیری و کاهش سرطان‌های ناشی از پرتوها می‌تواند مؤثر واقع شود. دوره آموزشی بهداشت پرتو به اصول اولیه تشعشع، اجزای آن، و انواع و منابع نیز می‌پردازد. این موضوعات می‌تواند به عنوان مقدمه‌ای برای کارگران تازه وارد در این زمینه استفاده شود. این دوره به افرادی که به شدت در معرض تشعشع هستند محدود نمی شود؛ بلکه شرکت در این دوره برای دیگر افراد نیز مفید می‌باشد. دوره آموزشی بهداشت پرتو به افراد کمک می‌کند تا درک بهتر ساختار تشعشع، انواع و منابع آن و نقشی که در زندگی روزمره ما ایفا می کند، صورت گیرد. این آموزش با ایجاد تعادل بین خطرات و مزایای آن برای بشریت و کاهش اثرات زیست محیطی می‌تواند مؤثر واقع شود.

شناساندن ویژگی‌های مخاطره‌آمیز پرتوها و مواجهه ناایمن با آن برای گروه‌های شغلی در سطح عمومی، ارائه هشدار های لازم در خصوص مواجهه با پرتوها در زندگی روزمره به ویژه در مورد عوارض امواج الکترومغناطیسی وسایل منزل و به روزرسانی اطلاعات کارشناسان و افراد دیگر در مواجهه با پرتوها از اهداف اصلی دوره‌های آموزشی بهداشت پرتو می‌باشد. ارائه دانش کافی به افراد در مورد خطرات پرتوها و افزایش آگاهی آن‌ها از بهداشت پرتوها می‌تواند به کاهش چشمگیر آسیب‌ها کمک کند. 

ما در نمایشگاه مجازی باما ضمن اعطای غرفه مجازی رایگان به کلیه کسب و کارها و اشخاص فعال در حوزه بهداشت پرتوها، جهت معرفی رایگان محصولات و خدماتشان، با برگزاری دوره های آموزشی بهداشت پرتو، ارتقای دانش و ایمنی پرتوها را هدف گذاری نموده ایم. برخی از دوره های آموزشی بهداشت پرتوهای برگزار شده در سامانه باماHSE  عبارتند از: ایمنی رادیوگرافی صنعتی، حفاظت در برابر اشعه، معرفی مبانی علمی، فناوری و فرصت های کسب و کار در بهداشت انرژی های هسته ای و امواج الکترومغناطیس و حفاظت در برابر اشعه در مراکز پزشکی. به علاوه دانشجویان رشته کارشناسی ارشد بهداشت پرتوها و سایر رشته های مرتبط با پرتوها می توانند از طرح کاد پلاس به عنوان رویکردی نو جهت توانمندسازی و مهارت افزایی خود استفاده نمایند.

تدوین: مهندس نگار آخوندزاده