خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی

خدمات ایمنی و حفاظت در برابر پرتو به یکی از جنبه های ضروری صنعت مدرن تبدیل شده است. اهمیت این خدمات را نمی توان نادیده گرفت، زیرا آنها نقش مهمی در تضمین ایمنی کارکنان، مردم و محیط زیست دارند.

خدمات حفاظت در برابر پرتو به ویژه در صنایعی که از مواد رادیواکتیو استفاده می کنند یا پرتوهای یونیزان تولید می کنند، اهمیت دارند. اینها شامل صنایعی مانند نیروگاه های هسته ای، تأسیسات پزشکی که از پرتو در روش های تشخیصی و درمانی استفاده می کنند، و تأسیسات صنعتی که از پرتوها برای تجزیه و تحلیل مواد یا استریل کردن استفاده می کنند، هستند.

هدف اولیه خدمات حفاظت در برابر پرتو، به حداقل رساندن مواجه کارکنان و عموم مردم در برابر پرتوهای یونیزان است. این امر از طریق ترکیبی از کنترل های مهندسی، کنترل های اداری و تجهیزات حفاظت فردی به دست می آید.

خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی

پرتوها :

پرتوها شکلی از انرژی هستند که در محیط یونسازی ،‌تحریک و ایجاد گرما می کنند. این انرژی قادر است به شکل امواج الکترومغناطیس و یا ذره در محیط منتشر شده انرژی خود را منتقل کند. این دو شکل پرتو از لحاظ انرژی، محاسبات و نحوه انتشار، برخوردها و همچنین مکانیسم های صدمه رسانی با یکدیگر متفاوت هستند.

انواع پرتو :

اما در یک دسته بندی بهتر ، پرتوها به دو گروه یونساز و غیریونساز تقسیم می شوند .

• پرتوهای یونساز: کلیه پرتوهای ذره ای و فوتون ها مانند پرتوهای ایکس و گاما پرتوهای یونساز می باشند. به عبارتی انرژی آنها از ۳۴ الکترون ولت بالاتر است. از جمله کاربرد های این پرتوها می توان به رادیوگرافی، فلوروسکپی، گاماگرافی، چاقوی گاما، اندازه گیری و کنترل ارتفاع مایعات در مخازن، تعیین ضخامت اجسام، لامپ های الکترونی، آشکارسازهای دود و آتش، کروماتوگرافی گازی و انفجارات هسته ای اشاره کرد.
• پرتوهای غیر یونساز: میدان های الکترومغناطیسی و پرتوهای اپتیکی مانند مادون قرمز و فرابنفش پرتوهای غیریونساز هستند . منابعی که این امواج را تولید می کنند شامل منابع طبیعی و مصنوعی است و از این پرتوها در زمینه ارتباطات،‌ رادیو و تلویزیون، حوزه های نظامی، حوزه های صنعتی، کشاورزی و درمانی استفاده می شود.

هدف خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی:

بر اساس گزارش سال 2008 کمیته علمی سازمان ملل متحد در مورد اثرات تشعشعات اتمی، حدود 23 میلیون کارگر در سراسر جهان به طور شغلی در معرض پرتوهای یونیزان هستند. این فراگیری در مواجه با پرتو ها سبب می شود که خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی حائز اهمیت باشند .

هدف از خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی، ارائه سطح مناسبی از حفاظت برای انسان ها، بدون ایجاد مشکل و تمهیدات بی قاعده برای استفاده سودمند از پرتوها می باشد. خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی برای جلوگیری از وقوع اثرات قطعی مضر و کاهش احتمال وقوع اثرات تصادفی (مانند سرطان و اثرات ارثی) است. این نکته حائز اهمیت است که بروز حادثه در نیروگاه های هسته ای فوکوشیما و چرنوبیل، خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی را تبدیل به دغدغه عموم مردم جهان کرده است.

در زمینه خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی سازمان های بین المللی مانند آژانس بین المللی انرژی اتمی، سازمان جهانی بهداشت، سازمان بین المللی کار و نهادهای تخصصی بین‌المللی مانند IRPA ،ICRP و ICNIRP فعالیت می کنند که توصیه ها و راهنمای عملی را در مورد خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی را ارائه می دهند. این سازمان ها همچنین استاندارد های بین‌المللی در زمینه خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی و اجرای استانداردهای پرتوهای شغلی در سطح ملی و سازمانی ارائه داده و آن ها ترویج می‌کنند.

در ایران  نیز به منظور آگاهی از ضوابط کار با پرتوها و افزایش بهره وری در خدمات ایمنی و حفاظت پرتو، قانون حفاظت در برابر اشعه در سال ۱۳۶۸ توسط مجلس شورای اسلامی مصوب و آیین نامه اجرایی آن یک سال بعد توسط هیات وزیران تصویب شد. در این قانون و اصلاحیه های آن، حدود مجاز مواجه با پرتوها و همچنین اصول بهره برداری از پرتوها ذکر شده است .

روش های کنترل پرتوهای یونساز :

خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی بر سه استراتژی استوار است:

• نفع محرز و مسلم افراد از مواجه با پرتوها
• در هر مورد مواجه مجاز بر اساس حداقل میزان منطقی قابل دسترسی باشد.
• مواجه برای هر فرد از حدود توصیه شده تجاوز نکند.

و برای پیاده سازی هر کدام از استراتژی های خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی می توان از تکنیک های زیر به صورت تکی و یا استفاده همزمان از چند تکنیک بهره برد:

زمان

در محیط هایی که مواجه افراد با پرتو زیاد و غیرقابل اجتناب است از این تکنیک استفاده می شود. بطور خلاصه هر اندازه مواجه افراد با پرتوها بیشتر باشد، فرد می بایست زمان کوتاه تری را در معرض پرتوها باشد. این تکنیک جز اقدامات مدیریتی در خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی می باشد.

فاصله

واضح است که با افزایش فاصله از منبع، میزان تماس کاهش می یابد. اساسا منابع پرتوزا به سه شکل هستند که شامل منبع نقطه ای، منبع خطی و منبع سطحی می باشد. در منبع نقطه ای قانون عکس مجذور فاصله (با دو برابر شدن فاصله از منبع، میزان مواجه نصف می شود) صدق کرده در حالی که در سایر منابع تاثیر فاصله کمتر است.

حفاظ گذاری

حفاظ گذاری از جمله مشهودترین و پرهزینه ترین اقدامات مربوط به خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی می باشد. به دلیل تفاوت های بنیادی که در پرتوها وجود دارد، نمی توان از تجهیزات و وسایل یکسانی برای حفاظ گذاری پرتوها استفاده کرد. بهترین عنصر برای حفاظ گذاری غالب پرتوهای یونساز، سرب می باشد اما برای کاهش هزینه ها از بتن مسلح (سیمان و فولاد) نیز استفاده می شود. همچنین استفاده از وسایل حفاظت فردی مانند روپوش و دستکش های سربی، حفاظ تیروئید و حفاظ چشم و صورت از راه های متداول در راستای خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی می باشد .

بازرسی

برای انجام بازرسی های خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی نیاز به استفاده از وسایل اندازه گیری است که از آن ها در پایش های فردی و محیطی استفاده شود . یک بازرس که وظیفه ارزیابی خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی را بر عهده دارد، باید علاوه بر حدود مجاز مواجه نسبت به تمامی اثرات بیولوژیکی پرتوها آگاهی و تسلط لازم را داشته باشد. از اثرات بیولوژیکی پرتوها می توان به آثار خونی، پوستی، آثار بر روی سلول های جنسی و همچنین علائم کلینیکی مانند بی اشتهایی ،‌تهوع و استفراغ اشاره کرد.

اندازه گیری پرتوها

اولین و مهم ترین گام در راستای اجرای خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی،‌ اندازه گیری پرتوها می باشد. زیرا که انسان به طور طبیعی هیچ نوع حسی برای درک تابش پرتوها، مخصوصا پرتوهای یونساز را ندارد.  بر اساس کمیسیون ICRP اندازه گیری با سه هدف انجام می شود. اندازه گیری مواجه اشخاص بالغ هنگام کار، مواجه عامه مردم و مواجه پزشکان.

انواع وسایل اندازه گیری برای پرتوهای یونساز عبارت اند از: اتاق یونش، شمارشگر تناسبی، شمارشگر گایگر، حالت جامد، فیلم، دزسنج شیمیایی، شمارشگر سوسوزن، شمارشگر چرنکوف، دزسنج گرمالیان و گرماسنج و همچنین از وسایلی مانند طیف سنج الکترومغناطیس و فوتومتر برای سنجش و اندازه گیری پرتوهای غیریونساز استفاده می شود.

برای پیاده سازی خدمات ایمنی و حفاظت پرتویی رعایت نکات ذیل ضروری است:

• یک شخص حقوقی می بایست مسئول برنامه های خدمات ایمنی و حفاظت پرتو باشد.
• در مواجهات شغلی، مواجه فرد نباید از حدود مجاز مشخص شده فراتر برود.
• افرادی که در فرآیند کاری نقشی ندارند، نباید در معرض مواجه با پرتو قرار بگیرند.
• یکی از تاثیرگذار ترین بخش های خدمات ایمنی و حفاظت پرتو، آموزش کارکنانی است که باید با پرتو مواجه داشته باشند. برای ارتقا سطح ایمنی در برابر پرتو ضرورت دارد تا تمامی کارکنان نسبت به تمامی اثرات بیولوژیکی پرتوهایی که با آنها مواجه دارند، آگاهی یابند.
• در یک برنامه خدمات ایمنی و حفاظت پرتو کامل، ضرورت دارد که تمامی کارکنانی که با پرتوها مواجه دارند دارای پرونده سلامت باشند تا در آن تمامی فاکتورهای مربوط به پرتوها مورد بررسی قرار گیرد.